विज्ञान आणि वैद्यकीय क्षेत्रात मोठी प्रगती झालेली आहे. त्यामुळे गर्भधारणा आणि प्रसूतीचे सखोल निरीक्षण करणे डॉक्टरांना शक्य झाले आहे. ह्या सुविधांमुळे आई आणि बाळाच्या सुरक्षिततेसाठी डॉक्टर हवे तिथे हस्तक्षेप सुद्धा करू शकतात. गर्भारपण, प्रसूती आणि बाळाच्या जन्मादरम्यान बाळावर लक्ष ठेवण्याची अशीच एक प्रक्रिया आहे तिला इंग्रजीमध्ये 'फिटल मॉनिटरिंग' असे म्हणतात.
प्रसूती कळा येत असताना आणि बाळाचा जन्म होताना, तुमचे डॉक्टर लहान बाळाच्या हृदयाची स्थिती तपासतील. बाळ कळांना कसा प्रतिसाद देत आहे हे तपासण्यासाठी बाळाच्या हृदयाच्या ठोक्यांवर लक्ष ठेवतील. गरोदरपणात नियमित तपासणीचा एक भाग म्हणून प्रसूतीपूर्वी किंवा बाळाने पाय मारण्याच्या वारंवारतेत कोणताही बदल झालेला लक्षात आल्यावर हे निरीक्षण केले जाऊ शकते. गर्भाच्या निरीक्षणाद्वारे (फिटल मॉनिटरिंग) हृदयाची असामान्य गती लक्षात येऊ शकते. त्यामुळे बाळाला असलेल्या कोणत्याही आरोग्यविषयक समस्या शोधण्यात मदत होऊ शकते. बाळाच्या हृदयाचे ठोके तपासण्याची ही एक विश्वसनीय पद्धत आहे. ह्या पद्धतीमुळे बाळाच्या आरोग्यविषयक समस्येवर उपाय करण्यास डॉक्टरांना सोपे जाऊ शकते.
प्रसूतीदरम्यान गर्भाच्या हृदयाचे निरीक्षण करणे डॉक्टरांसाठी महत्त्वाचे आहे. किंबहुना संपूर्ण गरोदरपणाच्या कालावधीत सुद्धा बाळावर लक्ष ठेवणे आवश्यक आहे. ही प्रक्रिया डॉक्टरांना बाळाच्या हृदयाची गती आणि तुम्ही अनुभवत असलेल्या कळांच्या कालावधीचा मागोवा ठेवण्यास मदत करते. तुमच्या बाळाची प्रकृती चांगली आहे का किंवा बाळाला काही आरोग्यविषयक समस्या आहेत का हे जाणून घेण्यासाठी तुमच्या डॉक्टरांसाठी ही एक अत्यंत विश्वासार्ह पद्धत आहे. बाळाच्या हृदयाची गती सामान्य आहे का हे जाणून घेण्यासाठी प्रसूतीदरम्यान गर्भाचे निरीक्षण केले जाते किंवा लक्ष ठेवले जाते. कुठलीही समस्या न आढळल्यास प्रसूती सामान्यपणे होऊ शकते ह्याची खात्री तुम्हाला आणि तुमच्या डॉक्टरांना होऊ शकते.
बाळाला हायपोक्सिक (पुरेशा ऑक्सिजन पातळीपासून वंचित) आहे की नाही हे जाणून घेणे हा ह्या प्रक्रियेचा प्रमुख उद्देश आहे, जेणेकरुन गर्भाच्या आरोग्याचे इतर मूल्यांकन करता येईल. परिणाम सकारात्मक असल्यास, डॉक्टर सिझेरियन सेक्शन किंवा इंस्ट्रुमेंटल व्हजायनल बर्थचा निर्णय घेऊ शकतात.
योग्य प्रकारची उपकरणे उपलब्ध असतील तर घरच्या घरी 'भ्रूण निरीक्षण' हा एक पर्याय आहे. जेव्हा आईला घरी राहण्यास सांगितले जाते किंवा कमीतकमी हालचाल करण्याची शिफारस केली जाते तेव्हा बहुतेक वेळेला असे केले जाते.
बाळाच्या हृदयाचे ठोके निरीक्षण करण्याच्या तीन वेगवेगळ्या' पद्धती आहेत आणि त्या गरजेनुसार केल्या जातात. ह्या ' इंट्रापार्टम फिटल मॉनिटरिंग' पद्धती अंतर्गत आणि बाह्य निरीक्षण अश्या दोन पद्धतींमध्ये विभागल्या आहेत आणि त्या खालीलप्रमाणे आहेत:
जोखीम:
ऑस्कल्टेशनचे कोणतेही ज्ञात धोके नसले तरी ते केवळ प्रसूतीच्या वेळी अधूनमधून वापरले जाते, परंतु गर्भाच्या हृदयाचे निरीक्षण करण्याची पद्धत गर्भवती मातेसाठी काही समस्या निर्माण करू शकते. त्या खालीलप्रमाणे:
फायदे:
मर्यादा:
धोके:
फायदे:
मर्यादा:
जोखीम:
फायदे:
मर्यादा:
जर तुम्ही गर्भवती असाल, तर तुम्ही ह्या पद्धतीचा अनुभव घेतलेला असेल. इंटरमिटंट ओस्क्युलटेशन, ह्या पद्धतीमध्ये प्रसूतीच्या पहिल्या टप्प्यात, नर्स किंवा डॉक्टर दर १५ ते ३० मिनिटांनी हृदय गती तपासतात आणि नंतर दुसऱ्या टप्प्यात दर ५ मिनिटांनी हृदयाची गती तपासतात. तुम्हाला जेव्हा कळा येतात तेव्हा बाळाच्या हृदयाचे ठोके प्रत्येक मिनिटाला ११० ते १६० च्या दरम्यान पडतात किंवा कसे ह्यावर डॉक्टर लक्ष ठेवतात. गर्भाशय आकुंचन पावते तेव्हा बाळाच्या सहनशीलतेची जाणीव देखील डॉक्टरांना समजते.
दोन्ही बाह्य भ्रूण निरीक्षण प्रक्रिया असल्या तरी,निरीक्षण किती वेळा केले गेले त्या वारंवारितेमध्ये फरक आहे. इंटरमिटंट ऑस्कल्टेशन ह्या पद्धतीमध्ये बाळाच्या हृदयाची गती नोंदवण्याचा कालावधी आणि वारंवारिता आधीच ठरलेली असते. तर कंटिन्यूअस मॉनिटरिंग ह्या पद्धतीमध्ये नावाप्रमाणेच, संपूर्ण प्रसूतीच्या कालावधीत किंवा बाळाच्या जन्माच्या दरम्यान सतत निरीक्षण केले जाते.
इंटरमिटंट ऑस्क्युलेशन ह्या पद्धतीमध्ये हृदय गती मोजण्यासाठी डॉप्लर ट्रान्सड्यूसर ह्या उपकरणाचा वापर केला जातो, तर कंटिन्यूअस मॉनिटरिंग पद्धतीमध्ये ट्रान्सड्यूसर आणि मॉनिटर्सचा वापर करून डॉक्टरांकडून गर्भाच्या हृदयाचे ट्रेसिंग (हृदय गती) नियमितपणे केले जाते.
कमी जोखीम असलेल्या गर्भवती स्त्रियांसाठी इंटरमिटंट फिटल मॉनिटरिंग ही पद्धत वापरली जाते. जेव्हा डॉक्टरांना प्रसूतीशी संबंधित समस्यांचा अंदाज येतो, तेव्हा कंटिन्यूअस मॉनिटरिंग ह्या पद्धतीचा वापर केला जातो जेणेकरून योग्य वेळी उपाय करता येऊ शकतील.
सामान्य (श्रेणी I) किंवा असामान्य (श्रेणी II) श्रेणीमध्ये न येणारे, गर्भाच्या हृदय गतीचे सर्व नमुने श्रेणी २ मध्ये मोडतात. या श्रेणीचे नंतर अॅटिपिकल म्हणून वर्गीकरण केले जाते. जर तुमच्या डॉक्टरांना असा प्रकार आढळला, तर ते नाळेवरील दाब कमी करण्यासाठी आणि नाळेमधील रक्त प्रवाह वाढवण्यासाठी तुमची स्थिती बदलण्याचा प्रयत्न करू शकतात.
तुमचे डॉक्टर प्रसूतीदरम्यान तुमच्या बाळाच्या हृदयाच्या गतीचे मूल्यांकन करतील आणि समस्या दर्शविणाऱ्या लक्षणांवर लक्ष ठेवतील. बाळाच्या हृदयाची गती सामान्य आहे की नाही हे जाणून घेण्यासाठी डॉक्टर बाळाच्या बेसलाइन हृदय गतीचे निरीक्षण करतील आणि काही बदल असल्यास त्याचे मूल्यांकन करतील.
तुमच्या बाळाच्या हृदयाचे ठोके असामान्य असल्यास, निर्णय घेण्‍यापूर्वी डॉक्टर आणखी काही तपासण्या आणि चाचण्या करण्‍याचा सल्ला देतील. लक्षात ठेवा,तुमच्या बाळाच्या हृदयाची गती असामान्य असल्यास बाळामध्ये काहीतरी चुकीचे आहे असा त्याचा अर्थ होत नाही आणि त्यानंतर होणाऱ्या चाचण्या खरी समस्या निश्चित करतील.
जर तुमचे बाळ हालचाल करत असेल, तर त्या काळात त्याच्या हृदयाची गती वाढणे सामान्य आहे. जेव्हा तुम्ही व्यायाम करता तेव्हा तुमच्या हृदयाच्या गतीमध्ये वाढ होते. हृदयांच्या ठोक्यांची गती सतत वाढलेली असेल तर डॉक्टरांसाठी ती चिंतेची बाब ठरू शकते.
सुधारात्मक उपाय म्हणून, डॉक्टर तुमची स्थिती बदलण्यासाठी किंवा तुम्हाला अतिरिक्त ऑक्सिजन देण्यास सांगू शकतात. आयव्हीद्वारे आवश्यक द्रवपदार्थ दिल्यास देखील सकारात्मक परिणाम मिळू शकतात. ह्या उपायांनी अपेक्षित परिणाम न मिळाल्यास, डॉक्टर सिझेरियन पद्धतीचा वापर करू शकतात किंवा फोर्सेप अथवा व्हॅक्युम डिलिव्हरीचा निर्णय घेऊ शकतात.
जन्मापूर्वी बाळाच्या आरोग्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी 'फिटल मॉनिटरिंग' हा एक महत्त्वाचा पर्याय आहे. विविध प्रकारे गर्भाचे निरीक्षण नियमितपणे केले जाते. जरी डॉक्टरांनी अतिरिक्त देखरेखीची शिफारस केली असली तरी,तु ह्यामध्ये काळजीचे कोणतेही कारण नाही. तुम्हाला काळजी वाटत असल्यास तुम्ही तुमच्या डॉक्टरांशी मोकळेपणाने बोला. तुमच्या बाळाच्या सुरक्षिततेसाठी त्यांचा सल्ला घ्या.
आणखी वाचा:
भ्रूणाची दर आठवड्याला होणारी वाढ – लांबी आणि वजन गरोदरपणात दर आठवड्याला बाळाच्या वाढणाऱ्या आकाराचे फळे आणि भाज्यांच्या आकाराशी तुलनात्मक विश्लेषण